Одамлар доимо бахтнинг сири нимада эканлигини тушунишга ҳаракат қилишган. Ва нима учун кимдир энг қийин пайтларда ҳам ҳаётдан завқланади. Бошқалар эса азоб чекишади, гарчи ҳамма нарса бор ва мукаммал бўлиб туюлса ҳам – оила, уй-жой, машина...

Данияда Бахт илмий институти очилган. Бутанда бутун бир Бахт вазирлиги бор. Аммо бахт нималигини чуқур ўрганиш нуфузли Гарвард университети томонидан олиб борилмоқда. Бу ҳақда  kp.ru/daily нашри  хабар бермоқда. 85 йил давомида Гарвард университети ким ўзини кўпроқ бахтли ҳис қилишини ва нима учун эканлигини ўрганмоқда – 85 йил кетма-кет!

Ҳаммаси 1938 йилда бошланган. Илк тажриба «қуёнчалари» Гарвард талабалари – бадавлат оилаларнинг ёшлари, жамиятнинг қаймоқлари эди. Жумладан, бўлажак АҚШ президенти Жон Кеннеди. Бошқа томондан, Бостоннинг камбағал маҳаллаларидан келган тенгдошлари, ишсизларнинг болалари ва жиноятчилар.

Йиллар ўтди. Ҳамма ёшлар вояга етди, талабалар карера қилдилар, ёшлар турмуш қуришди, фарзанд кўришди, кўчишди, бойлик орттиришди, ишдан кетишди, черковга ва сайловларга боришди, касал бўлишди, ажрашишди, бева қолишди, катта бошқарувчи бўлишди ва вафот этишди. Олимлар бу вақт давомида уларни босқичма-босқич кузатдилар ва таҳлил қилдилар.

Энди асл иштирокчиларнинг деярли ҳеч бири тирик эмас. Янгилари пайдо бўлди – уларнинг болалари ва неваралари. Шундай қилиб, тадқиқот давом этмоқда, ҳали кўп саволлар бор!

Уни Гарвард психиатрия профессори Роберт Уолдингер бошқаради. У бу лавозимда тўртинчи бўлиб, йигирма йилдан бери фаолият юритиб келмоқда. Уолдингер яқинда «Яхши ҳаёт» китобини ёзиб тугатди, унда у ўзининг ва   олдингиларнинг асосий хулосаларини тўплади.

Завқланиш ва маъно излаш

Келинг, назариядан бошлайлик.  Роберт Уолдингер сўзларига кўра, бахтнинг формуласи қуйидагича: биз учун қадрли бўлган одамлар билан бирга мазмунли ҳаёт кечириш.

Бахтнинг икки тури бор, дея тушунтиради профессор. Биринчиси гедонистик: ҳозир ўзимни яхши ҳис қиляпманми, ҳаётдан завқланяпманми?

Иккинчиси эвдамониcтик: ҳаётимда мазмун борми? Менинг қилаётган ишларим қадриятларимга мос келадими? Мен яшаётган ва мулоқот қилаётган одамлар мен учун қадрлими?

Бахтнинг иккала тури биз учун муҳим. Аммо ҳаёт давомида қарашлар ўзгариши мумкин.  

– Биз ҳаммамиз бахтли бўлишни, лаҳзадан завқ олишни хоҳлаймиз ва ҳеч биримиз ҳаётнинг маъноси йўқлигини ҳис қилишни ёқтирмаймиз. Шу билан бирга, биз ҳар доим ҳам ўзимиз учун қадрли бўлган нарсадан дарҳол завқ олмаймиз, деб тушунтиради олим. – Ишдан келдингиз, чарчагансиз, аммо бола инжиқлик қилиб юзинчи марта худди шу эртакни айтиб беришингизни сўради. Бу дақиқадан завқланяпсизми? Хўш, йўқ, албатта. Аммо бола сиз учун азиз – сиз эса китобни олиб, бу эртакни ўқийсиз. Ва бу сизнинг қадриятларингизга мос келади.

85 йилдаги асосий кашфиётдан олинган хулоса: бошқа одамлар билан муносабатлар бахт учун энг муҳими. Самимий, илиқ ва узоқ муддатли. Ҳа, ҳа, улар эртакдагидек бахтли яшашади.

Лекин! Бу фақат муваффақиятли никоҳ ҳақида эмас. Кечагина ҳавас қилган бўйдоқ дўстингизга ачиниш билан қарашга шошилманг – улар айтадилар, сиз ҳақиқий бахтни кўрмаяпсиз.

Бахт учун турли муносабатлар жуда муҳим. Айниқса содиқ ўртоқларингиз мактаб ёки коллежда сиз билан бирга бўлган бўлса. Ота-оналар ва болалар, ака-ука ва опа-сингиллар ўртасидаги яқинлик. Ҳамкасбларнинг қўллаб-қувватлашига ишонч. Ҳатто қўшниларга самимий ҳамдардлик ва фитнес клубидаги дўстона мулоқотлар ҳам худди шу бахт «халтача»сини томчилаб тўлдириб боради.

Тадқиқот иштирокчиларининг биринчи авлоди Қўшма Штатлардаги Буюк Депрессия ва Иккинчи Жаҳон урушидан ўтди, кўплари фронтда урушда қатнашган.

– Улардан тирик қолишларига нима ёрдам берганини сўрашганда, ҳамма одамлар, муносабатлар ҳақида гапирган. Аскарлар уйдан ва ўртоқлардан келган хатлар билан қўллаб-қувватланган. Иқтисодий инқироз пайтида қўшнилар бир-бирлари билан бўлишгани ва энг қийин бўлганларга ёрдам беришганини айтишган. Яхши муносабатлар ҳаётдаги ҳар қандай бўронлардан ўтишимизга ёрдам беради ва охир-оқибат бизни бахтли қилади. Ижтимоий алоқаларингиз қанчалик кўп бўлса, шунчалик яхши ва узоқ умр кўришингиз мумкин, – дея хулоса қилади профессор.

Ва яна ҳамма нарса индивидуалдир: муносабатлар ҳар бир киши учун муҳим, аммо ҳар хил даражада. Ҳеч ким интроверт ва экстровертни бекор қилмаган. Ўзингиз билан ёлғиз, жим бўлишни хоҳлаш одатий ҳолдир. Ёлғиз яшаш бахтни истисно этмайди.

Лекин нега муносабатлар жуда муҳим?

«Энг эҳтимолий гипотеза: ёлғиз, ижтимоий жиҳатдан изоляция қилинган одамлар сурункали зўриқиш ҳолатида яшайдилар, уларда кортизол, стресс гормони даражаси юқори», – дейди  Роберт Уолдингер. – Ҳаётимдаги энг ёмон вақтлар ёлғиз қолганим эди. Мен Айова штатидаги кичик шаҳарчада яшардим. Гарвардда ўқиётган йилларим жуда қийин йил эди, кейин мен дўстлар топдим. Кейинчалик, тадқиқотда иштирок этиш мени ўз муносабатларимни қайта кўриб чиқишга мажбур қилди. Алида мен кун бўйи банд эдим  – дарс бериш, мақола ёзиш, ўқиш, хатларга жавоб бериш ва ҳоказо. Аммо мен болаларим билан бирон жойга боришга ёки дўстларим билан учрашишга вақт топа бошладим. Энди мен биринчи навбатда шундай қиламан ва қолган вақтларда фақат электрон почтани текшираман ёки мақолаларни таҳрир қиламан.

Доно эгоист – алтурист

Бизни яна нима хурсанд қилади? Сахийлик. Янги нарсаларга қизиқиш ва очиқлик, ўзгариш ва мослашишга тайёрлик, саломатлик. Эркинлик ва ўзингиз қарор қабул қилиш имконияти – ҳеч бўлмаганда ҳаётий масалаларда, яна ишонч.

— Дунёдаги барча динларда эзгулик, саховат ҳақида сўз юритилиши бежиз эмас. Фақат ўзи ҳақида ўйлайдиган одамлар учун бахтли бўлиш қийинроқ. Мен Далай Ламанинг иборасидан ҳайратланаман: «Доно эгоистлар бошқалар ҳақида қайғурадилар», – деб тан олади  Уолдингер. – Чунки ёрдам ва ғамхўрлик энг аввало, ўзимизга қувонч ва мамнуният бағишлайди. Ҳа, одамларга дўстона муносабат, самимий қизиқишни ривожлантириш ва ўргатиш мумкин.

Психиатр буни «ижтимоий мослик» деб атайди. Яхши жисмоний ҳолатда бўлиш учун ҳафтада бир неча марта спорт залига ёки бассейнга борасизми? Ўзаро муносабатларда ҳам шундай қилиш керак!

– Бу кўп вақт талаб қилмайди: вақти-вақти билан шахсий почтадаги хабарларни ўқиш, яқинлар билан кафеларда учрашиш, пиёда суҳбатлашиш. Аммо бу оддий ишларни мунтазам равишда бажарсак, одамлар билан алоқаларимиз жонли ва мустаҳкам бўлади, – дейди бахт бўйича дунёдаги етакчи эксперт ўз тавсиялари билан ўртоқлашаркан.

Ижтимоий тармоқлар ҳам мулоқот майдони бўла оладими? Бахтли бўлишга ёрдам берадими?

– Агар биз бошқа одамлар билан алоқада бўлиш, янги дўстларни топиш ва эски дўстларни қўллаб-қувватлаш учун ижтимоий тармоқлар ва мессенжерлардан фойдалансак, ҳа. Аммо агар биз шунчаки тасмани айлантириб фақат истеъмолчи бўлсак, аксинча, ўзимизни ёмон ҳис қиламиз.

Профессордан учта маслаҳат

Хўш, биз қаерда эмасмиз?

«Ҳар бир авлод дунё тубсиз тубсизликка кетаётгандек ҳис қилади,» – дейди олим. – Бахт бизда нима етишмаётганига боғлиқ». Агар атрофимиздаги ҳамма нарса зерикарли бўлиб кетса, барқарорликка эришганимизда биз ўзимизни бахтли ҳис қиламиз. Ва агар биз жуда зериксак, ёрқин ҳис-туйғулар бизга бахт келтиради. Яъни, бахтнинг бир қисми бизда йўқ нарсададир.

Пул ҳақида нима дейиш мумкин?

Албатта, улар ҳам рол ўйнайди. Аммо «иқтисодий хавфсизлик» ҳақида гапириш тўғрироқ, деб ҳисоблайди  Роберт Уолдингер.

«Агар одамнинг озиқ-овқат сотиб олишга пули ва яшаш учун ҳеч қандай жойи бўлмаса, у бахтли бўлиши даргумон», – дейди олим.

Лекин муҳими, қулайлик ва у учун зарур бўлган даромад даражаси (уй, озиқ-овқат, кийим-кечак, ўйин-кулги ...) етарли бўлса бас, аммо бойлик эмас, миллионлар эмас.

Қўлдан чиқарсанг тута олмайсан

– Бахт ҳақида кўплаб афсоналар мавжуд. Улардан бири бахтга эришиш учун кўп меҳнат қилиш керак, шундан кейингина дам олиш мумкин. Ҳар доим бахтли бўлиш мумкин эмас, дейди профессор ишонч билан. – Биз минглаб ҳаётларни ўргандик. Ҳеч ким доим ўзини бахтли ҳис этмайди. Бахтни лаҳзаларда ҳис қилиш мумкин.

                                                                                       Барно Султонова тайёрлади