Украина президенти Владимир Зеленскийнинг 28 февраль куни Вашингтонда АҚШ президенти Дональд Трамп билан учрашуви мисли кўрилмаган дипломатик можаро билан якунланди. Икки давлат раҳбари кўпдан буён муҳокама этилаётган АҚШнинг Украина фойдали қазилмаларидан фойдаланишига доир битимни имзолаши режалаштирилган эди.

Президентлар Оқ уйда расмий музокарадан олдин журналистлар саволларига жавоб қайтарган. Ўзаро тортишув АҚШ вице-президенти Жей Ди Вэнс Зеленскийни Трампга ҳурматсизлик ва миннатдорлик билдирмаганликда айблаганидан кейин бошланган.

Зеленский унга жавобан миннатдор эканини айтиб, Россия президенти Владимир Путиннинг қуруқ ваъдаларига ишонмаслик кераклиги, тинчлик кафолати бўлиши лозимлигини таъкидлаган.

Сиёсатчиларнинг ўзаро баҳси даҳанаки тортишувга айланиб кетган. Трамп Зеленскийни Учинчи жаҳон урушини бошлашда айблаган, унинг қўлида кўзир қарталар йўқлигини писанда қилган. Зеленский қарта ўйнаш учун келмаганини қайд этган.

ОАВ вакиллари қаршисидаги тортишув ортидан режалаштирилган музокара ва битим имзолаш маросими ҳам бекор қилинган. Трамп маъмурияти Украина делегациясидан зудлик билан Оқ уйни тарк этишни талаб қилган. Дарғазаб мезбон меҳмонни кузатиб қўйишга ҳам чиқмаган.

Босқин қурбони бўлган мамлакат раҳбарига АҚШ президенти ҳамда вице-президенти томонидан жамоатчилик гувоҳлигида дакки берилиши, кўрсатилган кўмак қайта-қайта миннат қилиниши ортидан юзага келган сиёсий можаро бутун дунёда акс садо берди. Жаҳон нашрларида «Трамп Украинани Путинга сотди», «Трамп ва Вэнснинг ўзини тутиши қип-қизил шармандалик», «Энди дунё аввалгидек бўлмайди», «Оқ уй Кремль тегирмонига сув қўймоқда», «Европа эндиликда АҚШга ишонмаса ҳам бўлади», «Дипломатия тарихидаги энг шармандали ҳодиса» каби сарлавҳалар билан мақолалар чоп этилди.

Европа сиёсий етакчилари бир овоздан «Сиз ёлғиз эмассиз» дея Зеленскийни қўллаб-қувватлашди.

Ушбу сиёсий можарога ўзбекистонлик таҳлилчи ва экспертлар ҳам муносабат билдирди. Қуйида уларнинг айримларини эътиборингизга ҳавола этамиз.

«Зеленский ва Трамп/Вэнс тортишувини қисқача кўрдим. Бу тарихдаги энг шармандали учрашув бўлибди. Дипломатиядан хабари йўқ, худдики совет даври «воровской понятие»даги одамлар ва Зеленский тортишувига гувоҳ бўлдик. Нега Трамп/Вэнс командасини бундай деяпман, чунки вақтида америкадаги итальян жентлмен мафиялари ҳам ўзини бундай тутишмаган. Худдики ишбилармон, этикетга қатъий риоя қиладиган шахслардек музокаралар ўтказишган. Ҳозирги Қўшма Штатларнинг мана бу раҳбариятида шу ҳам йўқ.

Зеленский халқининг тақдири, келажаги деб музокарага киришганда Трамп томон бир халқ тақдирига тупуриб қўйгандек таассурот қолдирди. Трамп тарихдаги энг ёмон президент сифатида эсланадиган кўринади. Импичмент қилинган Никсон эмас, импичментга оз қолган Клинтон эмас, жанг майдонида иттифоқдошини ташлаб кетган АҚШ деган тамғага сабабчи бўлган Трамп...», – деб ёзди ҳуқуқшунос Баҳодир Аҳмедов.

«Президент Трамп ва вице-президент Вэнс икки кишилашиб, мана уч йилдирки ўз ватани мустақиллиги ва территориал дахлсизлигини агрессордан ҳимоя қилиб келаётган довюрак украин президентига таъналар отиб, унинг мамлакати ва халқини «заиф ва иложсиз», «ўйнайдиган картаси йўқ», деганча уни мажбурлаб, ҳеч қандай кафолатсиз ўзлари учун «тинчлик» деб номлаб олган, аслида эса тажовузкорга ён берадиган оташкесим келишувига кўндирмоқчи бўлишди.

Уч йил олдин қуролли агрессияга қандай жасурлик билан қаршилик кўрсатган бўлса, бу гал ҳам ушбу оғзаки ташланишга президент Зеленский мардлик ва матонат ила қаршилик кўрсатди...» – деб ёзди Korzinka супермаркетлар тармоғи асосчиси, тадбиркор Зафар Ҳошимов.

«Оқ уйда бўлиб ўтган ўша матбуот анжумани/учрашувни энг шармандали, ва хиёнаткор ҳаракатлардан бири деса бўлади. Оқ уйдаги икки президент учрашувида эркин, мард ва соғлом фикрловчи президент битта эди ва у – Зеленский. АҚШда баъзилар Зеленский Оқ уйга келиб беҳурматлик қилди деб ёзишибди. Агар кимдир Оқ уйга келиб беҳурматлик қилган бўлса унинг исми Ж.Д.Вэнсдир. АҚШ тарихида бунчалик одобсиз ва «хонани ўқишни» билмайдиган вице-президент бўлмаган бўлса керак», – деб ёзди АҚШда фаолият юритиб келаётган таниқли иқтисодчи, профессор Ботир Қобилов.

«Оқ уйни эгаллаб олган гуруҳ на сиёсатга, на гўёки тажрибаси бор бизнесга тўғри келадиган кўчабезори оҳангида муаммони «решать» қилмоқчи бўлди, Зеленскийга босим ўтказиб, беҳурматлик қилиб, уни боши берк кўчага тиқиб, келишувни мажбурлаб имзолатмоқчи бўлди. Музокара илмидан бехабар бу одамлар ўзини кўча одамларидай тутди, Зеленский эса сиёсий онгга эга эканини кўрсатди, фақат охиригача бу спектаклга чидай олмади. Миллий ғурурини ҳимоя қилгани тўғри бўлди-ю, музокара ўйинини охиригача олиб бора олмагани нотўғри бўлди, деб ҳисоблайман-у, лекин тўғри-нотўғрилик ўз йўлига. Муҳими бошқа нарса.

Украинага тўрт-беш йил тинч яшаш, бунинг эвазига ҳудудларидан, мустақиллигидан ва табиий бойликларидан воз кечиш таклиф қилиняпти. Тўрт-беш йилдан сўнг уруш яна такрорланиши мумкин – ҳеч ким тинчлик кафолатини бермаяпти. Бунақа вазиятда Украинанинг ягона йўли қаршиликни давом эттиришдир. Энг камида уруш ҳеч қачон такрорланмаслигининг кафолатини олмай туриб тузилган сулҳ сулҳ эмас, душманга нафас ростлаш фурсатидир.

Бу воқеани, реал сиёсий вазиятни бузиб талқин қилаётган «тинчликпарвар»ларнинг аргументларига келсак. Нима бўлгандаям урушни тўхтатиш керак эмиш ва бу Зеленскийнинг қўлида эмиш, Зеленский инжиқлик қилиб одамларини ҳалокатга бошлаётган эмиш.

Урушни тўхтатиш Зеленскийнинг қўлида бўлса, нега у ҳатто Саудиядаги музокараларга таклиф қилинмади? Уни умуман томон деб кўрмаётган Трамп Зеленскийни Учинчи жаҳон урушини бошлашда айблаши иккиюзламачилик ва сиёсий кўрликдан бошқа нарсамас.

АҚШ–Украина–Россия учлигидаги энг кучсиз ўйинчи бўлган Украинага икки томондан оғир, кўтариб бўлмайдиган шартлар қўйилиб, рози бўлмагани учун тинчликни қадрламасликда айбланмоқда. Биров Россияга худди шу саволни бериш кераклигини айтмаяпти. Россия тинчликни хоҳламайдими? Путин қайтариб берсин Донбассни, одамларининг қирилиб кетишини тўхтатиш, тинчлик ўрнатиш учун. Ëки унга мумкинми? Нега Россия шартлари остида тинчлик ўрнатилиши керак? Нега унга кўнмаган Украина айбдор? Қани бир мард «холис тинчликпарвар» шу саволларни Россияга ҳам берсин. Талафот пулини тўлаб, ерларни қайтар, тинчлик хоҳласанг, бўлмаса сен айбдорсан, десин», – деб ёзди тадқиқотчи Элдор Асанов.

«Бунақа машмаша АҚШ тарихида кузатилмаган. Оқ уйда хорижий давлат раҳбари билан бунақа тортишув бўлиши киноларда ҳам юз бермаган, менимча. Мен Зеленскийга ачиндим. У Россиянинг босқинчи эканини қайта-қайта уқтиришга уринди, аммо бу мезбонларга ёқмади.

Зеленскийнинг қиёфасида ҳорғинликни сезиш қийин эмас эди. Ахир, фаол уруш домида бўлган давлатни уч йилдан бери бошқаришнинг ўзи бўлмайди. Кейин, у ўзини жуда жайдари тутди; гўёки президент Трампни яхши танимайдиган, у билан биринчи марта гаплашаётган одамдек. Оқ уйга келган бошқа давлат раҳбарларидек, Трампга кўп хушомад қилмади; ҳар сўзида бош ирғаб уни маъқуллаб турмади.

Қолаверса, таржимонсиз ўзи гаплашиши ҳам, менимча, унинг зарарига ишлади. Зеленский инглиз тилида эркин гапира олмайди; шунинг учун баъзи фикрлари қўпол чиқди ва мезбонларнинг энсасини қотирди. Балки украин тилида, таржимон орқали гаплашганда, эҳтимол, бугунги можаро юз бермаган бўларди. Учрашувдан сўнг Зеленскийдан ва Украина делегациясидан Оқ уйни тарк этиш сўралган; ҳатто тушликка ҳам таклиф қилишмаган. Кремлда бугун байрам эмиш», – деб ёзди Америкада фаолият юритиб келаётган дастурчи ва журналист Беҳзод Мамадиев.

«Агар иккита одам урушиб қолса, ким кўпроқ айбдор бўлади? Ақллироғи, соғломроғи. Зеленский Трампни чекланган одам эканлигини инобатга олиб, маҳорат билан дипломатия қилиши керак эди.

Дипломатияда бир уринишда барча ҳақиқатлар айтилмайди. Бир чиқишда барча мантиқий босқичлар ифодаланмайди. Трамп «Путин билан дипломатия қилмоқчиман» деса, Зеленский «Илтимос, уриниб кўринг, у сизни айтганингизни қилишига умид қиламан. Лекин, бу адолатли келишув бўлиши керак!» дейиши керак эди. Макрон ва Стармер айнан шу позицияни айтишди.

Бироқ Зеленский «2014 йилдан буён Путин босқчинчи, ҳатто сен ўтган сафар ҳокимиятда ўтирганингда, ўзинг ҳам ҳеч нарса қилмадинг!» қабилида гапирди. Балки Зеленский Трамп билан атайлаб айтишгандир. Балки Трампни психологиясини ўргангандир, кузатамиз. Лекин ҳозирча Зеленский Путин ва Трампни яқинлаштирди, холос. Энди Путин ўзининг ёпиқ каналлари орқали «Дональд, мен сенга нима дегандим?! Бу бола ўзи ненормал» дейиши аниқ. Украинанинг вазияти жиддий оғирлашади. Бу айтишувдан кейин Украина АҚШни анча ўзидан узоқлаштирди. Путин ютди», – деб ёзди сиёсатшунос Камолиддин Раббимов.

«Бунга ишониш қийин, лекин Вашингтондаги Оқ уйни Кремлнинг агентлари эгаллаб олгандек. Бир вақтлар Россиянинг ТНТ телеканалидаги «Камеди Клаб»да кўрсатилган ҳазил саҳналар – дунёнинг деярли барча катта етакчилари аслида Федерал Хавфсизлик хизматида ишлайдиган Сергею Иванлар экани ҳақидаги миниатюрани реал ҳаётда ҳам кўрамиз, деб ҳеч ким ўйламаган бўлса керак. Кеча айтган гапини («Зеленский – диктатор») эртасига эслай олмайдиган («Зеленскийни диктатор деб мен айтган бўлишим мумкин эмас») Трамп Украина президентидан «Путинни ҳақорат қилишни бас қил», деб туриши ФХХнинг чин агенти эканига исбот эмасми? Ваҳоланки, Зеленский Путинни ҳақорат қилмаган эди – уни бор-йўғи «қотил ва террорчи» деб атаган эди. Бу ҳақорат эмас, айни ҳақиқат.

Трамп ва унинг жамоаси кўчанинг йиғлоқи болаларига ўхшайди. «Ўзи нега ҳамманинг кўз олдида Зеленскийга панд-насиҳат қила бошладинглар?», деб сўрашса, бир манба орқали «Зеленский муҳтарам президентимиз ва вице-президентимизнинг гапларига ўзича елка қисиб, кўзларини ғалати очиб-ёпиб муносабат билдираётганидан жаҳлимиз чиқиб кетди», дейишибди. Етарлича ҳурмат қилмаяпти, деб ўйлаган бўлишса керак-да. Бўлса бордир – ҳар жойда ортидан ҳар хил гапни гапириб, обрўсизлантириб келаётганинг бир одам барибир ҳурматингни қилиб, мени бир зўравондан ҳимоя қила олади деб олдингга умидвор бўлиб келганида, унга илжайиб: «Ўша зўравоннинг айтганини қилақол, бошқа иложинг йўқ. Кейин, уни зўравон ҳам дема», десанг, бор ҳурматинг ҳам бир пул бўлади-да.

Не бахтки, АҚШда соғлом фикрли одамлар кўп. Масалан, Трампнинг биринчи маъмурияти вақтида унга маслаҳатчилик қилган Жон Болтон шундай дебди «Трамп ва (вице-президент) Вэнс Россия-Украина урушида Россия тарафида эканини эълон қилди. Бу Америка миллий хавфсизлиги учун фожиавий хато». Демократик партиядан сайланган 14 та штат губернаторлари (вилоят ҳокимлари деса ҳам бўлади ўзбекчасига) эса қўшма баёнот бериб, Трамп ва Вэнсни «Зеленскийни Путиннинг сўзларига ишонмаётгани учунгина койиб бериш мақсадида муқаддас Овал кабинетдан оёоқости қилган»ликда айблабди. Ўз навбатида, улар Украина президенти ва унинг Россия босқинига қарши курашини қўллаб-қувватлашини ҳам билдирган.

Трампнинг ўз жамоаси эса «Зеленский узр сўрасин», деб юрган экан энди. Халқаро жамоатчилик томонидан Зеленский кимсан АҚШга гап қайтара олган қаҳрамондек кутиб олингани алам қилаётган бўлса керак-да. Икки ҳисса алам қиладигани – Трамп 20 январда тугатишга ваъда берган урушни Путин хоҳлагандек тўхтатиб (музлатиб) қўйишга шугина «актёрдан чиққан президент» халал беряпти. Путинни эмас, келиб-келиб Зеленскийни кўндира олишмаяпти. Кўндира олишмаса ҳам керак – ахир Зеленский ўзининг қорни ғамида эмас, балки Украина миллий манфаатлари учун курашяпти, Украина учун узоқ муддатли кафолатланган тинчликка эришмоқчи», – деб ёзди журналист Муҳрим Аъзамхўжаев.

«Қизиқ давр. Путиннинг энг ёқимли тушлари рўёбга чиқяпти», – дея дипломатик можарога таъриф берди Телеграмдаги «Файзбоғ» канали.

Фотоларга изоҳ:

2. Трамп Зеленскийни кутиб олишдаёқ «У ҳамиша шундай башанг кийиниб юради» деган киноя билан меҳмоннинг костюм-шимда келмаганига эътироз билдирган. Фото: dpa
3. Дипломатик можаро таниқли карикатурачи Marian Kamensky талқинида.