Xalq va mamlakat taqdirida til masalasi qanchalik mohiyat kasb etsa, yozuv masalasi ham shunchalik e’tiborlidir. Shunday ekan, alifbo masalasiga jiddiy munosabatda bo‘lish talab etiladi.

Xalqimiz o‘z tarixiy taqdirida  ko‘plab yozuvlarni istifoda etishiga to‘g‘ri kelgan. O‘rxun-Enasoy, so‘g‘d, xorazm, baqtriya, pahlaviy, qadimgi uyg‘ur, arab, lotin, kiril alifbolari shular jumlasidandir.

Har bir xalqning, millatning o‘z yozuvi bo‘lishi maqsadga muvofiq, albatta. Lekin juda ko‘plab davlatlar ichki va tashqi omillar sabab boshqa xalqlarning yozuvlarini istifoda etib kelgani ma’lum.

Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan keyingi davrda bu borada qabul qilingan ilk hujjatlardan biri ham aynan davlatning rasmiy yozuvi to‘g‘risida bo‘lgan. Bu O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi (1993 yil, 2 sentyabr, 931-X11 - son) Qonuni edi.

Ushbu Qonun «O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o‘zbek yozuvining lotin alifbosiga o‘tilgan 1929—1940 yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarini inobatga olgan holda respublikaning har taraflama  kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi», — deya qayd qilingandi.

Bunga e’tiroz yo‘q. Eng qizig‘i, bugun muammoga aylangan «Sh», «Ch» va «O‘», «G‘» harflari o‘sha paytda to‘g‘ri ifoda etilgandi. Hatto, kaminaning bir necha o‘quv qo‘llanmasi va «Harflar gulshani» nomli yangi alifboni o‘rgatishga qaratilgan manzumasi ham chop etilgandi. Ko‘pchilik o‘rganishga astoydil kirishdi, aholining muayyan qatlami buni egalladi ham.

Ko‘p o‘tmay, unga o‘zgartirish kiritish haqida masala o‘rtaga tashlandi. Natijada yana bitta hujjat O‘zbekiston Respublikasining «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida»gi Qonuniga o‘zgartirishlar kiritish haqida qonuni (1995 yil 16 may. 71-1-son) e’lon qilindi. Shunga muvofiq quyidagicha o‘zgartirishlar kiritildi:

1. «31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan» so‘zlari «26 ta harf va 3 ta harflar birikmasidan» so‘zlari bilan almashtirilsin.
2. S s, Ɉ ɉ harflari mustaqil harf belgisi sifatida alifbodan chiqarilsin.
3. Ō ō harfi O‘ o‘, shaklida, Ḡ ḡ harfi G‘ g‘ shaklida, Ş ş harfi Sh sh shaklida. Ç ς harfi Ch ch shaklida. N̅ n̅ harfi Ng ng shaklida. Q harf belgisi q shaklida ifodalansin.
4. A a, I i, G g, G‘ g‘, Q q, O‘ o‘, Z z harflari va Sh sh harflar birikmasining yozma shakli tegishlicha A a, I i, G g, Ğ ğ, Q q, O‘ o‘, Z z, Sh sh tarzida ifodalansin.

Joriy yilning 22 sentyabr kuni Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetida «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini takomillashtirish masalalariga bag‘ishlangan respublika ilmiy-nazariy konferensiya»si bo‘lib o‘tdi. Soha mutaxassislari, senatorlar, jurnalist va blogerlar ham ishtirok etishdi. Bir necha yillar davomida cho‘zib kelingan masala yana tiklandi. Buni uzil-kesil hal etilishi va joriy yil boshidan to‘liq o‘tilishi qaror bilan qayd etilgandi. Masala o‘z ijrosini topmagandi. So‘nggi nuqtani qo‘yish masalasi urg‘ulandi.

Mamlakatimizda o‘zbek tilini yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 20 oktyabrdagi  PF-6084-con Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 2021 yil 10 fevralda «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosiga bosqichma-bosqich to‘liq o‘tishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori talablari hamda Prezidentimizning 2023 yil 5 iyul kuni Toshkent shahri saylovchilari bilan bo‘lib o‘tgan uchrashuvidagi «Mana, keyingi paytlarda o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish bo‘yicha katta ishlarni amalga oshirayapmiz. Ayni paytda oldimizda yangi yanada muhim vazifalar turibdi. Jumladan, ziyolilarimiz, keng jamoatchiligimiz bilan bamaslahat, lotin yozuviga asoslangan alifbomizni  takomillashtirish bo‘yicha ishlarni yakuniga yetkazishimiz zarur» degan alifbomizni isloh qilish bo‘yicha bildirgan takliflari asosida ishchi guruh tomonidan takomillashtirilgan alifbo loyihasi ishlab chiqildi.

Shunga asosan, lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosi loyihasi e’lon qilindi. Unda 4 ta harfning shakli o‘zgarishi ko‘zda tutilgan: o‘, g‘, sh va ch. Loyiha bo‘yicha yangi o‘zbek alifbosi 28 ta harf, 1 ta harf birikmasi va tutuq belgisidan iborat bo‘ladi. Loyiha e’lon qilindi. Tabiiyki, bahs-munozaralar boshlandi. Loyiha orqali «shu paytga qadar ko‘p murakkabliklarni yuzaga keltirayotgan harflar isloh qilinishi» ta’kidlangan.

Bunda

• O‘ o‘ ni Õ õ
• G‘ g‘ ni Ğ ğ
• Sh sh ni Ş ş
• Ch ch ni C c harfiga o‘zgartirish taklifi berilgandi.

Tabiiyki, tasdiq va inkor ma’nosidagi e’tirozu e’tiroflar bildirildi. Bunday usulda davom etadigan bo‘lsak, yana o‘ttiz yil cho‘zilib ketishi mumkinligi, ba’zi bahstalab masalalarga yon bosishimiz zarurligi ham ta’kidlandi.

Yon berish bu muammodan ko‘z yumish badaliga bo‘lmasligini e’tirof etish asnosida men ham minbarga chiqdim. Mutaxassislar fikri va ishchi guruhning mehnatini e’tirof qilgan holda, asosan, Ng harf birikmasini alifbodan chiqazib tashlash kerakligini aytdim. Chunki, biz uni aynan talaffuz qilmayapmiz. To‘g‘ri, bu o‘g‘uz va qipchoq lahjalarida muhim rol o‘ynaydi. Alifboni ixchamlashtirish nuqtai nazaridan Ng ning vazifasi deyarli sezilmaydi. «Ko‘nmoq» va «sinmoq» fe’llari asosida yasalgan «ko‘ngil» va «singil» so‘zlari talaffuzida ajratib o‘qishimiz kerak bo‘lsa, qalb ma’nosidagi «ko‘ngil», qiz uka ma’nosidagi «singil» ham deyarlik bir xil talaffuz qilinadi va bir xil yoziladi. Undan faqat alifbo harflari transkripsiyasida istifoda etish o‘rinli bo‘ladi. Bu fikrimni TDO‘TA universiteti rektori, professor Shuhrat Sirojiddinov ham ma’qulladilar.

«Ch» harfining ifodalanishi haqida ham e’tirozli mulohazalar bildirildi. Oldin Sh shaklida bo‘lgan Ç tarzida ifodalasak bo‘lmaydimi deyishdi. Qo‘shimcha belgilarni qisqartirish maqsadida S shaklida ifodalanishi, qolaversa, jadid ma’rifatparvarlari davridagi matbaa nashrlarida S ko‘rinishida bo‘lgani ishchi guruh tomonidan maqbul ko‘rilgani asos bo‘ldi va biz buni to‘g‘ri deb hisoblaymiz.

Fikr-mulohazalar va kelishuvda yakdillik bo‘lmagani uchun ovoz berish orqali hal qilish hamda bu muammoga bugun nuqta qo‘yishimiz shuni hal etmaguncha hech kim eshikdan chiqmasligi kerak degan taklifimni qo‘llab-quvvatlashganidan mamnun bo‘ldim. Natijada ko‘pchilik ovoz bilan ishchi guruh tomonidan tuzilgan harflardagi o‘zgarish o‘z kuchida qoldi, faqat Ng harf birikmasi alfavitdan chiqazib tashlanishi ma’qullandi. Shunday qilib yangi alifbo yangi o‘zbek alifbosi 28 ta harf va tutuq belgisidan iborat bo‘lishi ko‘pchilik tomonidan ta’kidlandi.

Ta’bir joiz bo‘lsa, til tana, yozuv libosdir. Shunday ekan, tanaga mos o‘lchovdagi libos xos va mos bo‘ladi va uni ko‘rganda yarashiqli, ham qarashiqli bo‘ladi. Xalqimiz o‘z tarixida juda ko‘p yozuvlarni istifoda etgan. Ya’ni, liboslarni almashtirishga majbur bo‘lib kelgan. Shuni e’tirof etish kerakki, dunyo xalqlarining hech birida o‘z tilida mavjud bo‘lgan tovushlarni to‘la ifoda eta oladigan alifbo to hanuz mavjud emas. Alifbo imkon darajada qisqalikka intiladi. Agar bizda mavjud bo‘lgan tovushlarni qandaydir harfiy belgi bilan ifoda etish zarur bo‘lganda ularning soni ellikka yaqin bo‘lardi. Shuning uchun ham imkon darajada umumiylashtirish, alifbo harflarini qisqartirish, mayli boshqa xalqlar taqdirida ham muhim rol o‘ynagan. Tarix shundan shohidki, davlatlar alifbodagi harflarni kam bo‘lishi nuqtai nazaridan ayrim harflardan voz kechishi hamda ixchamlashtirishga intilgani aniq. Muzokaralarga chek qo‘yib buni amalda to‘la qo‘llanilishiga erishish kerak, vassalom.

Ayrimlar bu iqtisodiy jihatdan juda katta xarajatni talab etadi degan fikrni bildirishayapti. Lekin ma’naviy jihatdan beradigan zarari ham bundan kam bo‘lmaydi. Har xil vaj korsonlar ko‘rsatmasdan, ishni paysalga solmasdan tezroq tasdiqlanishi va lotin-o‘zbek alifbosiga zudlik bilan o‘tilishi maqsadga muvofiq.

Yozuv insoniyat dahosining buyuk kashfiyotlaridan biri. Chunki u bo‘lmaganda ajdodlarning orzu-armonlari va intilishlari haqida taassurot uyg‘onmagan bo‘lardi va biz xabar topmagan bo‘lardik.

Shuning uchun ham til va yozuv masalasi jiddiy muammodir. Savodxonlik belgisi og‘zaki va yozma nutqda fikrni to‘la ifoda etishga qobillikni anglatadi. Endilikda ommani yangi alifboga o‘rgatishga tayyorlash kerak. Toki, ular ko‘nikma hosil qilishsin.

Shuni taassuf bilan aytish kerakki, kirill alifbosida yozishda ham onqadar savodli emas edik. Yozuv masalasi ham xuddi shunday. Lotin yozuviga asoslangan alifbodagi imlomizda barchaning to‘g‘ri yozish malakasini oshirish choralarini jiddiy ko‘rib chiqish zarur. Rivojlangan davlatlarning aksariyatida savodxonlik masalasiga jiddiy e’tibor qilinadi. Hatto ana shu maqsadga xizmat qiluvchi til va yozuv rutbasini nazorat va himoya qiladigan tashkilotlar bor. Negadir biz bu masalaga unchalik e’tibor qilmaymiz. Savodxonlikni singdirish mexanizmi taraqqiy etgan ko‘plab davlatlarning muhim muammolaridan sanalgani aniq. Bu faoliyat ularda turli yosh, soha va kasbiy yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshiriladi. Yilning har choragida omma savodxonligini kuzatish, tekshirish mazmunida tadbirlar o‘tkazib turadi.  Xuddi shunday muassasalardan Buyuk Britaniyada «National Literacy Trust» (Milliy savodxonlik fondi) va AQShda «Key to Literacy» (Savodxonlik kaliti), Rossiyada «Sentr gramotnosti» (Savodxonlik markazi) tashkilotlari mavjud.

Ayrim yoshlarning internet tarmoqlaridagi yozishmalarini ko‘rib yuragingiz orqaga tortib ketadi. Savod masalasi nahotki, shu holatga kelib qolgan bo‘lsa.

Ma’naviyatning muhim belgisi tom ma’nodagi savodxonlik ekanini unutmaslik kerak. Bu esa og‘zaki va yozma nutq madaniyatini amalda qo‘llanilishini, tilning orfoepik va orfografik qoidalarining ishlatilishini nazorat etish zaruratini ham keltirib chiqaradi. Ayni paytda og‘zaki nutqning turli ko‘rinishlarida - monolog, dialog, suhbat, intervyu, bahs-munozara kabi shakllarda so‘zlovchining o‘z fikrini chigallashtirmasdan, ochiq va ravon ifoda etish kompetentligiga qaratilgan ritorik mahoratni, notiqlik san’atini takomillashtirish masalasi ham yozma nutq savodxonligimiz darajasiga bog‘liqdir.

Rahimboy Jumaniyozov,
professor