АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги (USAID) дунёдаги энг йирик кўмак жамғармаларидан бири саналади. Йиллик бюджети қарийб 40 млрд долларни ташкил қилувчи агентлик тизимида дунё бўйлаб 10 мингга яқин ходим фаолият юритиб келган.

Дональд Трамп АҚШ президенти сифатида фаолиятга киришган илк кунлардаёқ чет мамлакатларга ёрдам дастурларини музлатишга фармон берди. Бу тақиқ ортидан USAID лойиҳалари ҳам тўхтаб қолди.

Куни кеча Оқ уй халқаро агентликнинг жаҳондаги барча ходимларини маъмурий таътилга чиқаришга қарор қилди.

Бу қарор амалда ташкилот фаолияти бутунлай фалажланишини англатади.

Трамп агентликка янги раҳбар тайинламади. Боз устига, аввал кузатилмаган ҳодиса рўй берди: давлат котиби Марко Рубиога USAID директори вазифасини бажариш топширилди.

Хўш, Оқ уй ҳамда USAID ўртасидаги зиддиятнинг сабаби нима? Трамп 64 йилдан буён фаолият юритиб келаётган халқаро тузилмани ёпмоқчими?

Трамп ва Маскнинг ғазабига учраган агентлик

Дональд Трамп президентлигининг илк кунларидаёқ USAID фаолиятини кескин танқид қилди. Агентликни «бир тўда ақлсиз радикаллар» идора этаётганини айтган Трамп раҳбарият истеъфога чиқарилишини айтган. «Уларни ишдан оламиз, кейин аниқ қарор қабул қиламиз», дея коса тагида ним коса қабилида баёнот берган АҚШнинг янги раҳбари. Яъни у  USAID фаолияти тугатилишини айтмаган, аммо Оқ уй баёнотларидан халқаро агентлик Давлат департаменти тизимига ўтказилиши ва унинг бюджети қисқартирилишини тахмин қилиш мумкин. 

Сўнгги хабарларга қараганда, Оқ уй агентликнинг жаҳон бўйича 10 мингдан зиёд ходимларининг 97 фоизини ишдан бўшатиб, 294 нафарини қолдирмоқчи.

АҚШнинг ташқи ёрдам дастурларини бошқариш билан шуғулланиб келган USAID мустақил агентлик бўлиб, Конгресс ажратган маблағлар асосида фаолият юритган. Жо Байден даврида агентлик раҳбари Миллий хавфсизлик кенгаши аъзолигига ҳам қабул қилинган. 

Трамп томонидан Ҳукумат самарадорлиги бўйича департамент раҳбарлигига тайинланган миллиардер Илон Маск эса USAID’ни жиноий ташкилот деб атаган. У, шунингдек, халқаро агентликни биологик қуроллар ишлаб чиқаришни молиялаштиришда айблаган.  Миллиардер бу даъвоси учун далил келтирмаган.

Давлат котиби М.Рубио ҳам агентлик АҚШ миллий манфаатларини илгари суриш вазифасини бажара олмади, аксинча бутунжаҳон хайрия ташкилотига айланиб қолди, деб ҳисоблайди. Бош дипломат фикрича, USAID фаолияти АҚШнинг ташқи сиёсатига мувофиқлаштирилмоғи лозим.

Оқ уй маъмурияти баёнотларида USAID тизимида талон-торож ва суиистеъмолчиликлар рўй бергани ҳақида сўз боради. Трамп, маъмурияти, шунингдек,  Америка халқига тегишли пуллар Колумбияда трансгендерлар опера театрини қуриш, Гватемалада жинсни ўзгартириш, Мисрда туризмни ривожлантириш, Ироқда «Сезам кўчаси» шоуси ўтказиш каби лойиҳаларига сарфланганидан норози. Шунга кўра, маъмурият «ўнлаб йиллар мобайнида давом этган қаллобликларни тўхташ»га ваъда берган.

Халқаро ташкилотлар хавотири

Оқ уй маъмуриятининг мустақил тузилма саналган USAID’ни Давлат департаменти таркибига қўшиб юбориш ташаббусига Вакиллари палатаси ва Сенатдаги республикачи депутатлар эътироз билдирмади. Аксинча, Вакиллар палатасининг хорижий алоқалар бўйича қўмитаси раиси Брайан Маст бу ғояни қўллаб-қувватлади ва назоратни кучайтириш кераклигини айтди. Аммо демократик партияга мансуб сенаторлар Оқ уйнинг халқаро агентликка доир сиёсатини қораламоқда. USAID фаолиятини ҳимоя қилаётган қонун чиқарувчилар Оқ уйнинг хатти-ҳаракатларини Конгресс ваколатларига аралашиш дея баҳоламоқда. Солиқ тўловчиларнинг пули қандай сарфланишини Оқ уй эмас, халқ вакиллари ҳал этишини таъкидлаган сенаторлар Трамп тавсия қилган раҳбарларни лавозимга тасдиқлашни пайсалга солишга ваъда берган. Аммо демократлар Сенатда камчилик экани инобатга олинса, уларда ҳам Оқ уйнинг  USAID фаолиятига доир сиёсатига таъсир кўрсатиш имкони камлиги аён бўлади.

USAID 2023 йилда 130 мамлакатдаги лойиҳалар учун 40 млрд доллардан зиёд маблағ сарфлаган. Агентлик фаолияти тўхтатилиши ортидан дунё бўйлаб амалга оширилаётган хайрия лойиҳалари ҳам фалажланган.

The New York Times газетаси, масалан, Африкадаги Эсватини (Свазиленд) давлатида ОИТСга қарши кураш дастури тўхтагани ва беморлар дори-дармонсиз қолгани ҳақида ёзди. 

Таҳлилларга қараганда, USAID’нинг ОИТСга қарши кураш лойиҳалари доирасида 25 миллион кишининг ҳаёти сақлаб қолинган, 5,5 миллион чақалоқ ушбу хасталиксиз дунёга келган. Айни пайтда дунё бўйлаб 20 миллион киши муолажа олмоқда. БМТ экспертлари агар Вашингтон ОИТСга қарши кураш дастурини молиялаштиришни тўхтатса, 2029 йилга бориб 6,3 миллион киши ушбу хасталикдан ўлишидан огоҳлантирган.

Умуман, халқаро агентликнинг фаолият кўлами кенг. У Африкада Эбола вируси тарқалишига қарши курашса, Камбожада эпидемик назоратни кучайтиришга кўмак беради. Афғонистонда йўл қуришни молиялаштирса, Суданда очликка қарши кураш учун маблағ ажратади.

Халқаро тузилмадан энг кўп ёрдам олган мамлакат бу Украинадир. 2024 йилнинг ўзида Киевга USAID лойиҳалари доирасида 4,28 млрд доллар кўмак кўрсатилган. Россия босқини бошланган 2022 йилдан буён эса халқаро агентлик томонидан Украинага инсонпарварлик кўмаги сифатида 2,6 млрд доллар, тараққиёт учун 5 миллиард доллар ва бюджетни қўллаб-қувватлаш учун 30 млрд доллар ёрдам ажратилган.

Халқаро гуманитар ташкилотлар USAID’нинг жаҳондаги кўплаб одамларнинг ҳаётини сақлаб қолган дастурлари бутунлай ёпилишидан хавотир билдирмоқда.

Ғарблик айрим таҳлилчилар эса АҚШнинг инсонпарварлик кўмаги борасида чекинишидан фойдаланиб, Хитой ташаббусни қўлга олиши ва глобал миқёсда таъсирини оширишидан огоҳлантирмоқда.

USAID’нинг Ўзбекистондаги лойиҳалари ҳам тўхтайдими?

АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги Ўзбекистонга ҳам 1993 йилдан буён кўмак кўрсатиб келади. Агентлик аввалроқ чоп этган статистикага кўра, 1993-2021 йилларда Ўзбекистонга иқтисодий ўсишни жадаллаштириш, хусусий секторни ривожлантириш, қишлоқ хўжалиги, таълим, соғлиқни сақлаш, сув ресурсларини бошқариш, қонун устуворлигини такомиллаштириш, миграция ва одам савдоси билан боғлиқ йўналишларда 500 миллион доллардан ортиқ кўмак кўрсатган.

2023 йил 23-24 октябрь кунлари мамлакатимизда меҳмон бўлган USAID администратори Саманта Пауэр Ўзбекистон халқини қўллаб-қувватлаш учун 14,2 миллион доллар маблағ ажратилишини эълон қилганди. Ушбу маблағ силга, эпидемия ва пандемия таҳдидларига қарши кураш, бизнес ва хусусий секторни мустаҳкамлаш, янада масъулиятли ва самарали маҳаллий бошқарув каби йўналишларда сарфланиши кўзда тутилганди.

Бундан бир йил аввал USAID Ўзбекистонда «Барча болалар муваффақиятли» деб номланган беш йиллик лойиҳани ишга туширганди. 25 миллион долларлик лойиҳа мамлакатимиздаги ногиронлиги бўлган болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилишга кўмак бериши айтилган.

2023 йилда агентлик кўмагида «Силдан холи Ўзбекистон» деб номланган беш йиллик ташаббусга старт берилган.

2023 йил декабрь ойида Ўзбекистонда АҚШ Халқаро тараққиёт агентлиги билан ҳамкорликда маҳаллий давлат ҳокимиятини ривожлантириш лойиҳаси амалга оширилиши маълум қилинганди. Лойиҳа доирасида самарали маҳаллий бошқарувни таъминлаш учун ҳуқуқий-меъёрий муҳитни такомиллаштириш, қарорлар қабул қилишда фуқаролар иштирокини рағбатлантириш ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари салоҳиятини кучайтиришга эътибор қаратилиши кўзда тутилган.

Ўзбекистонда амалга оширилаётган дастурлар давом эттириладими ёки тўхтатиладими? Бу борада аниқ маълумот мавжуд эмас. Лойиҳалар тақдири USAID фаолияти Оқ уй томонидан тафтиш этилиб, якуний қарорга келингач ҳал этилса ажаб эмас. Айни пайтда эса агентлик сайтининг Ўзбекистонга оид бўлими ҳам ишламаётир. Сайт манзили терилса, ходимлар маъмурий таътилда экани ҳақидаги ахборот чиқмоқда, холос.

Агентликнинг Ўзбекистондаги миссиясига тегишли Фейсбук саҳифасида эса USAID теграсидаги можаролар ҳақида ахборот ёки муносабат берилмаган. Сўнгги бор 18 январда янгиланган саҳифа архивлангани маълум қилинган.

Бир ўқ билан икки қуён

USAID 1961 йилда президент Жон Кеннеди томонидан ташкил этилган. Оқ уй маъмуриятини халқаро кўмак ташкилоти тузишга «совуқ уруш» мажбур қилган дейиш мумкин. Совет Иттифоқи билан барча жабҳаларда рақобатга киришган Қўшма Штатлар ривожланаётган ва камбағал давлатларга кўмак кўрсатиш орқали ўз таъсир доирасини кенгайтириш ва дўстларини кўпайтиришни мақсад қилган эди. Америкаликлар Европада ижобий натижа берган Маршалл режасидан илҳомланиб, USAID фаолияти учун ҳам каттагина маблағ ажратишган. Бу орқали бир ўқ билан икки қуён урилган: ҳам дунё давлатларидаги муаммоларни ҳал этишга кўмак кўрсатилган, ҳам жаҳон бўйлаб АҚШнинг ижобий имижи шакллантирилган.

Сирасини айтганда, USAID дунё миқёсида АҚШ ташқи сиёсат манфаатларини илгари сурувчи «юмшоқ куч» воситасидир.

Вашингтон халқаро агентлик орқали хорижий давлатлардаги сиёсий жараёнларга таъсир кўрсатишга уринади деган қараш ҳам мавжуд. Айни шу нуқтаи назарга кўра Россияда АҚШ агентлиги фаолияти 2012 йилда тақиқланган.

Сир эмаски, Дональд Трамп «юмшоқ куч»нинг ишқибози эмас. Асли-насли тужжор бўлган сиёсатчи мамлакат нуфузини ошириш учун хорижий давлатларга хайрия қилгандан кўра бюджет маблағини ички эҳтиёжларга сарфлашни маъқул деб ҳисоблайди. Унинг ислоҳотлар дастури USAID фаолиятига ҳам мисли кўрилмаган тарзда таъсир кўрсатиши кутилмоқда.